خلیل قبله ای در سال 1311 شمسی در دبستان فردوسی آغاز به تحصیل نمود، بعد از اتمام دوره اول دبستان تا سال 1325 شمسی از تحصیل محروم گردید اما از سال مذکور در مدرسه نمازی خوی مشغول تحصیل و همزمان تدریس می شود، در سال 1325 عازم حوزه علمیه قم شده و از اساتید آن حوزه بهره مند می گردد، در سال 1332 به نجف اشرف عزیمت نموده وبه تکمیل علوم حوزوی و کسب فیض از اساتید حوزه علمیه نجف می پردازد، در سال 1336 مجددا به قم عزیمت نموده و تا سال 1346 در حوزه علمیه قم به تکمیل درجات علمی خود و تدریس می پردازد ، طی این مدت از از دانش اساتید مختلفی استفاده نموده است.
خلیل قبله ای
2) آیت الله سید علی اصغر صادقی خویی
علی اصغر خویی از همان دوران کودکی به خاطر تعلق داشتن به خاندان سیادت و علاقه فراوان به فراگیری علوم اسلامی، وارد حوزه علمیه خوی گردید و از استادان بزرگوار آن دیار کسب فیض کرد. وی ادبیات، فقه و اصول را از محضر استادان همشهری خویش فراگرفت، از جمله:
آخوند ملا علی مدد محسنی بدل‌آبادی (م، ۱۳۵۵ ق): ایشان از عالمان مبرز و از فقیهان وارسته خوی و حوزه درسی‌اش در خوی زبانزد خاص و عام بود. آقا سید علی‌اصغر خویی، علوم مقدمات و ادبیات را پیش وی خوانده است.
آیت الله سید باقر خویی (۱۲۶۲-۱۳۴۶ ق): وی پسرعموی آیت الله سید ابوالقاسم خویی و از شاگردان سید حسین ترک کوه‌کمری و کاشف‌الغطا است. آقا سید علی‌اصغر، مقداری از فقه و اصول را پیش او فراگرفته است.
هجرت به نجف:
آقا سید علی‌اصغر در سال ۱۳۴۱ ق. به نجف سفر نمود و به مدت نُه سال با جدیت هر چه تمامتر در آنجا مشغول فراگیری علوم اسلامی گردید. عالم ربانی، حاج شیخ حسن بصیری در خصوص علاقه و اشتیاق ایشان به تحصیل از قول آیت الله سید ابوالقاسم خویی می‌‌گوید: «ما در نجف اشرف همه چیز را مانع درس و مباحثه علمی نمی‌‌دانستیم؛ بلکه درس را مانع همه چیز می‌‌دانستیم. حتی پسرم در خانه ما وفات نمود و ما موقع درس، جلسه درس را تعطیل نکردیم».
معظم‌له به مدت یک سال، رسائل و مکاسب (خیارات) را از شیخ عبدالحسین رشتی و خارج فقه (صلوة) را از سید محمد حجت و (متاجر) را از میرزا علی ایروانی فراگرفت. وی در دروس فلسفه، حکمت و کلام فیلسوف زمان، سید حسین بادکوبه‌ای و خارج فقه و اصول آیات عظام: شیخ محمدحسین اصفهانی، شیخ محمدحسین نایینی، آقا ضیاءالدین عراقی و سید ابوالحسن اصفهانی حاضر شد و بهره‌ها برد.
این مرد بزرگ در جوار امیرمؤمنان امام علی علیه‌السلام، روح بلند و تشنه‌اش را با علوم و معارف اسلامی سیراب کرد و به دریافت اجازه نامه اجتهاد از استادانش مفتخر گردید. وی با کوله‌باری از علم و معنویت در سال ۱۳۵۰ ق. به خوی بازگشت. بازگشت وی به خوی، به حسب درخواست رسمی اهالی شهرستان خوی و دستور آیت الله اصفهانی صورت گرفت.(1)
سید ابراهیم علوى خوئى بن السید الجلیل حاج سید مهدى كه در آذربایجان و مقامهاى بزرگ مملكتى خانوادهشان معروف به سادات مقبره به خاطر مزار جد اعلىاش عالم تقى المعى صاحب كرامات سید یعقوب طاب ثراه مىباشند با بیست و دو فاصله آبائى به حضرت سیدالساجدین على بن الحسین بن على بن ابیطالب سلام اللَّه علیهم اجمعین نسبش مىرسد در سال 1333 ق هجرى در دارالمؤمنین خوى متولد و در هشت سالگى به مكتب اعزام و قرآن كریم را پیش آقاى حاج شیخ ابوالفتح واعظ شاهانقى ختم و ادبیات فارسى را از آقاى میرزا محمدحسین كارگر و آقا غلامرضا كشاورز و آقاى میرزا یوسف كارگر اخلاق و سیاق را از آقاى حاج میرزا یحیى فرقانى شرعیات و دستور زبان فارسى را از آقاى حاج میرزا محمدعلى موحد و رسم را از آقاى سید محسن هدایت و قرائت و تجوید را از آقاى كربلائى تقى و آقاى حاج میرزا ابراهیم قارى تلمذ نموده است. ادبیات عربى از علماء اعلام آقاى حاج ملا محمدحسین محصلى و آقاى شیخ محمد حقیر چهرقانى و آقاى شیخعلى اسلامپرست و آقاى آخوند ملاحسین محسنى و آقاى حاج میرزا على زائر و آقاى میرزا محمدعلى ادیب تهرانى و آقاى حاج سید مهدى كشفى و منطق را از آقاى حاج میر شفیع تهامى و آقاى شیخ علىاكبر محققى و آقاى شیخ محمدحسین تنكابنى و كلام را از حضرت آیتاللَّه حاج سید محمدتقى خوانسارى و حكمت مشاء را از حضرت آیتاللَّه فخرالحكماء الهیین آقاى حاج شیخ مهدى مازندرانى و حكمت اشراق و عرفان را از آن معظم له و آیتاللَّه و سیدالحكماء المتأخرین امام خمینى و آقاى حاج میرزا خلیل كمرهاى و آقاى حاج میرزا محمدعلى شاهآبادى و اصول را از حجةالاسلام والمسلمین حاج میر شفیع تهامى و آقاى حاج میرزا موسى مرجعى و آقاى حاج سید كاظم گلپایگانى و آقاى میرزا محمد همدانى و آیات عظام آقاى حاج سید محمدتقى خوانسارى و آقاى شیخ محمدعلى قمى و آقاى سید كاظم شریعتمدارى و آقاى سید محمد حجت و فقه را از حجةالاسلام آقاى شیخ قاسم واعظ مهاجر و آقاى میر شفیع تهامى و آقاى حاج میرزا ابوالفضل زاهدى و آیات عظام آقاى حاج سید كاظم شریعتمدارى و آقاى میرزا محمد همدانى و آیتاللَّه العظمى آقاى سید محمد حجت و آقاى حاج شیخ عبدالكریم حایرى تلمذ كرده است اجازه اجتهاد از آیات عظام و مراجع عالیقدر عالم تشیع از آقاى سید ابوالحسن اصفهانى و آقاى سید محمد حجت و آقاى حاج سید محسن حكیم دارد. تصدیق فلسفه و عرفان از آیتاللَّه العظمى و استاد الفلاسفه والعرفان آقاى امام خمینى دارد. و در تاریخ 1349 قمرى به بلده طیبه قم براى تكمیل تحصیل مشرف گردیده و در سال 1355 موفق به دریافت تصدیق مدرسى شده و در سال 1357 با اجازه اجتهاد به خوى عودت نموده است. مدرسه علوم دینیه نمازى خوى كه از تاریخ 1353 قمرى تا ورود ایشان به خوى خالى از سكنه و به صورت خرابى افتاده بود با اقدام ایشان و راهنمائى و معاضدت حضرت حجةالاسلام والمسلمین آقا شیخ قاسم واعظ مهاجر از نو اصلاح و تعمیر و به جمعآورى طلاب اقدام و در سال 1360 شهریه به طلاب برقرار و امتحان رسمى اعلام و تا تاریخ این نوشته از اول شعبان شروع و به فضلائى كه به مقام شایستگى لباس روحانیت به تدریج مىرسیدند روز ولادت با سعادت حضرت بقیةاللَّه امام زمان عجل اللَّه تعالى فرجه كه جشن مدرسه و روحانیت است در تحت نظر رئیس روحانیت وقت ملبس به لباس روحانیت مىشوند. توضیح اینكه آنجا بالخصوص لباس روحانیت را پوشیدن پس از طى مدارج علمى و گواهى اساتید به شایستگى طرف منوط مىباشد دفتر نمرات دروس و املاء و انشاء و قرائت و تجوید و اخلاق طلاب از تاریخ 1360 قمرى تا حال منظماً دائر در تحت سرپرست طلاب است و به اضافه شهریه برق و آب و وسائل زمستانى و دوا و معالجه از طرف سرپرست روحانیت الى آلان مرتباً دائر است. لا یخفى اینكه از تاریخ 1316 شمسى كه امتحانات طلاب علوم دینیه از رسمیت در مركز ساقط گردید اولین مدرسه دینیه در آذربایجان پس از غائله بیستم شهریور 1320 شمسى موفق به دریافت اعتبار رسمى بودن تصدیق اساتید و بهرهمندى از مزایاى آن شده مدرسه نمازیه خوى با جدیت و مساعى معظم له بود در تاریخ 1324 شمسى كه ناچار به مهاجرت به تهران در اثر فشار متجاسرین توده گردید
حضرت حجةالاسلام آقاى حاج شیخ جابر فاضلى در سنه 1330 قمرى در نجف اشرف موقع اشتغال به تحصیل مرحوم والدش از صبیه مرحوم حاج شیخ عبدالنبى ایروانى كه عالم مشهور نجفى بود متولد شده و در سال 1334 به خوى آمده تحصیلات ابتدائى فارسى و عربى را در آنجا انجام داده و در سال 1355 جهت تكمیل علوم به حوزهى علمیه قم وارد سطوح را از مرحوم ادیب تهرانى و مرحوم آقا شیخ مهدى مازندرانى و حضرت آیتاللَّه نجفى مدظله تحصیل نموده و به دروس خارج آیات اللَّه آقاى حجة آقاى صدر آقاى خوانسارى رضواناللَّهعلیهم حاضر و استفاده كرده و در سال 1365 به خوى مراجعت و در مسجد خانوادگىشان كه از آثار اجدادش مىباشد معروف (حاج بابا) به اقامهى جماعت و تبلیغات دینى مشغول و ضمناً تدریس طلاب علوم دینیه هم مىنماید. و در شرح حال علماى ماضین خوى كه تألیفات دارند تذكرة نوشته كه هنوز بطبع نرسیده و ضمناً بعضى آثار متفرقه قلمى هم دارد.
سایر اساتید حوزه علمیه مدرسه نمازی خوی که مرحوم قبله ای از دانش آنان بهره برد
شیخ محمدعلی دیلمقانی (صرف میر)
ملا غلامعلی خادم الحسینی (تصریف و عوامل)
شیخ حبیب الله قرائنی فیاضی (انموذج زمخشری و صمدیه شیخ بهایی)
میرزا حسن فقیه، ملقب به مناقب (مطول تفتازانی)
شیخ علی مجتهدی خویی (معالم الاصول)
عنوان با فونت میترا
مرحوم سید الاعلام آیةاللّه آقاى حاج "سیّد محمد باقر سلطانى طباطبائى" از چهرههاى مشهور علم و فضیلت و تقوا و از مفاخر اساتید حوزهعلمیّه قم به شمار مىرفت. معظّمٌله به سال 1328 ه . ق - که به صحّت نزدیکتر است - یا 1332 ه. قمرى در بروجرد در بیت سیادت و ریاست و دانش دیده به جهان گشود. پدرش، آیةاللّه آقاى حاج "سیّد على اصغر سلطان العلما بروجردى" (م 1342 ق.) فرزند حجّةالاسلام مرحوم حاج آقا " مهدى طباطبائى" از علما و بزرگان بروجرد بوده است.
این فقید سعید علاوه بر فضیلت علم و شرافت تقوا، از خاندانى بزرگ که از مفاخر شیعه بوده‌اند ، برخوردار بود. وى عمّه زاده آیةاللّه العظمى بروجردى و داماد آیةاللّه العظمى سیّد صدرالدّین صدر بود و با مرحوم آیةاللّه العظمى حاج آقا حسین قمى و حضرت امام خمینى، قرابت سببى داشت.
معظّمٌله پس از پشت سرنهادن دوران کودکى و نوجوانى و فراگرفتن مقدّمات و سطوح اوّلیّه در شهر بروجرد، به سال 1348قمری به حوزه علمیّه قم آمد و دانش معقول و منقول را در مدّت هفت سال از محضر پرفیض حضرات آیاتعظام حاج "سیّد صدرالدّین صدر" ، آقا "سیّد محمد تقى خوانسارى" و میرزا " محمد على شاهآبادى" فراگرفت. سپس در سال 1355قمرى رهسپار حوزه علمیّه نجف اشرف شد و حدود دو سال از محضر آیات عظام "سیّد ابوالحسن اصفهانى" ، آقا "ضیاء عراقى" و شیخ "محمد حسین اصفهانى" بهره برد و در سال1357 قمرى به بروجرد بازگشت . ایشان قبل از سفر به نجف درجه اجتهاد خود را از مرحوم حاج شیخ "عبدالکریم حائری" مؤسس حوزه علمیه قم دریافت نمودند . در سال 1358قمرى به مشهد مقدّس مشرّف شد و حدود ده ماه از بحثهاى فقهى، کلامى و تفسیرى آیةاللّه حاج میرزا "مهدى اصفهانى" استفاده کرد و مبانى علمى خویش را استوار ساخت. در سال 1359قمرى به قم آمد و به تدریس سطوح عالى (رسائل، مکاسب و کفایه) پرداخت و در کنار آن در دروس فقه و اصول و جلسات استفتاى آیةاللّه العظمى بروجردى شرکت جست و سخت مورد توجّه آن فقیه بزرگ قرارگرفت.
سید حسین طباطبایی بروجردی (۱۲۹۲-۱۳۸۰ق/۱۲۵۴-۱۳۴۰ش)، معروف به حاج آقا حسین طباطبایی بروجردی و آیت الله بروجردی از مراجع تقلید جهان تشیع و زعیم حوزه علمیه قم در قرن چهاردهم هجری قمری بود.
آیت الله بروجردی علوم دینی را در اصفهان و نجف نزد اساتید بزرگی چون میرزا ابوالمعالی کلباسی، سید محمدتقی مدرس، سید محمدباقر درچه‌ای، جهانگیرخان قشقایی، آخوند کاشی، آخوند خراسانی، شیخ الشریعه اصفهانی و سید کاظم یزدی فرا گرفت و به درجه اجتهاد رسید. ایشان بعد از حدود نه سال تحصیل در نجف سی و سه سال در بروجرد سکونت گزید. آیت الله بروجردی با دعوت مصرانه علمای قم، تجّار و متدّینین قم و تهران، به قم مهاجرت کرده و بعد از درگذشت سید ابوالحسن اصفهانی مرجعیت دینی شیعیان را برعهده گرفت و در دهه ۱۳۳۰ش مرجع عام شیعیان محسوب میشد. در زمان مرجعیت ایشان خدمات فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و رفاهی فراوانی انجام شده است؛ از جمله سامان دادن به وضعیت حوزه قم، برقرار ساختن ارتباط با دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیه برای ایجاد وحدت، گسیل کردن نمایندگانی به اروپا و آمریکا برای شناساندن اسلام، ساختن یا بازسازی چندین کتابخانه، بیمارستان، مسجد، مدرسه و مدرسه علمیّه در نواحی مختلف ایران و سایر کشورها، از جمله در عراق و آلمان، لبنان، آفریقا و اروپا و خدمات بسیار دیگر. بسیاری از صاحب‌نظران وی را مبتکر روش جدیدی در علم رجال می‌دانند، که کتاب جامع احادیث الشیعه در همین زمینه نگاشته شده است. از آیت الله بروجردی تالیفات بسیاری در موضوعات رجال، حدیث، اصول و فقه برجای مانده است.
نخستین مکتب درسى و محفل تربیتى سید محمد حجت محضر پر از صفا و معنویت پدرش بود. او در زادگاه خویش به جهت ذکاوت و هوش سرشار توانست در اندک زمان علاوه بر ادبیات معمول و مقدمات فقه و اصول، با علوم عقلى و ریاضیات نیز آشنا شود. آقا سید محمد علاوه بر این علوم، در علم طب که معروف به طب قدیم بود وارد شد و آن را فراگرفت. همچنین وى با علم فیزیک و شیمى نیز در همان دوران جوانى آشنا گردید.
چنانچه از گفته هاى خود آقاى حجت برمى آید، وى براى فراگیرى برخى از کتب حوزه نزد استاد حاضر نشده است بلکه با مطالعه خویش توانسته حتى آن را تدریس کند. آقاى رازى از زبان وى مى گوید: به حقیر فرمودند همه شرح کبیر موسوم «ریاض» سید على طباطبایی را در نزد پدر خود در تبریز خواندم و جلدین شرح لمعه را با مطالعه تنها یعنى بدون این که نزد استاد خوانده باشم، دو دوره در تبریز درس گرفتم و پس از تکمیل سطوح به نجف اشرف عزیمت نمودم.
وى در سال ۱۳۳۰ هجرى قمرى در ۲۰ سالگى بود که راهى حوزه علمیه نجف گردید و در آن دیار نیز آن چه که در توان داشت براى رسیدن به منزلت عالى علمى و معنوى بکار گرفت. اساتیدى که آیت الله حجت در نجف در محفل درس آن ها حاضر گشت عبارتند از:
آیت الله سید محمدکاظم یزدى صاحب عروه، (استاد فقه)،آیت الله آقا سید ابوتراب خوانسارى، (استاد حدیث و رجال)،آیت الله شیخ شریعت اصفهانى،آقا شیخ على گنابادى،میرزا حسین نائینى،آیت الله سید جلیل فیروز آبادى،آیت الله آقا ضیاءالدین عراقى.
مدت اقامت سید محمد حجت در حوزه علمیه نجف ۲۰ سال طول کشیده است. وى در این مدت هم دوره هاى تحصیل را در علوم مختلف به پایان رسانده و هم به منزلت بزرگ علمى نائل مى شود و در اواخر در حوزه نجف مسجد شیخ انصارى و مقبره میرزاى شیرازى شاهد درس باشکوه ایشان بوده است. آیت الله حجت در سال ۱۳۴۹ هجرى قمرى به جهت بیمارى و ناراحتى هاى جسمى به ایران بازمى گردد.
آیت الله حجت در حوزه علمیه نجف، از بزرگانى چون شیخ الشریعه اصفهانى، حاج میرزا حسین نائینى، سید ابوالحسن اصفهانى، سید محمد فیروزآبادى، شیخ عبدالکریم حائرى و شیخ ضیاءالدین عراقى اجازه اجتهاد و اجازه نقل روایتى نیز داشتند.
در سال ۱۳۴۹ قمرى آیت الله سید محمد حجت در قم اقامت گزید و تدریس در این حوزه را آغاز نمود. در آن روزگار حوزه علمیه قم در سرآغاز شکوفایى خود قرار داشت و در رأس این حوزه علمیه انسان بزرگ و عالم اندیشمندی چون آیت الله حائری قرار گرفته و این حوزه در سایه توجه و تلاش هاى ایشان مى رفت که از غربت عزلت در فراموشى بار دیگر در جهان اسلام مطرح شود و نامش شهره عالم گردد.
آیت الله حائرى که از سال ۱۳۴۰ هجرى قمرى مشغول سامان دادن این حوزه بود، توانسته بود کارهاى بسیار اساسى را انجام دهد. لیکن این براى آیت الله حائرى به معناى پایان یافتن مسئولیت نبود بلکه براى ایشان که هنوز به عظمت حوزه علمیه قم مى اندیشید، حضور اساتیدى چون آیت الله حجت که تجربه تدریس و تربیت سال هاى متمادى حوزه علمیه نجف را داشت، بسیار مبارک و مغتنم بود، لذا آیت الله حائرى از همان ابتداى اقامت آیت الله حجت در قم با ایشان نسبت بسیار نزدیکى را برقرار مى سازد و آیت الله حجت در عین تدریس در حوزه، یکى از ملازمین و مشاورین آیت الله حائرى نیز قرار مى گیرد.
آیت الله حجت کوه کمره ای چه در قم و چه در حوزه علمیه نجف، مورد توجه دوستداران علم و فضیلت بود و کسانى که از کیاست و هوش و استعداد برخوردار بودند از درک محضر ایشان غافل نمى شدند. آثار الحجه با تحلیل موقعیت علمى آیت الله حجت در حوزه علمیه قم مى نویسد: «پس از مرحوم آیت الله حائرى (مؤسس حوزه) در میان زعماء گذشته حوزه علمیه قم، مرحوم آیت الله حجت از کسانى است که از حوزه تدریس فضلاى برجسته و دانشمندان بزرگ و علماى عالی مقام و مجتهدین عظام بیرون آمده و در شهرستان قم و حوزه علمیه و سایر شهرستان هاى دور و نزدیک ایران مشغول به تدریس و تصنیف و تألیف و خدمات دینى مى باشند».
سید محمد محقق داماد در سال ۱۳۲۵ قمری در یک بیت رفیع علمی و ولائی، در اردکان یزد پا به عرصه حیات نهاد. پدرش مرحوم حجت الاسلام حاج سید جعفر موسوی بود که در سفر عتبات وفات نمود و کودک هنوز از مادر متولد نگردیده بود.
سید محمد در یزد نزد اساتید نامداری مانند: مرحوم آقا سید احمد مدرس، مرحوم حاج سید یحی واعظ، مرحوم آقای سید حسن باغ گندمی و مرحوم آقا سید محمد علیرضا حائری به تحصیل مقدمات علوم و سطوح پرداخت و مقداری از قوانین را پیش آیت الله شیخ غلامرضا یزدی تلمذ نمود، و با اشارت و صلاحدید وی، شاگرد ساعی و کوشا، عازم حوزه علمیه قم گردید.
سید محمد محقق به برکت استعداد ذاتی و ذوق و شوق فراوان تحصیلی، در طی نه سال اقامت در قم، به مراتب عالیه علمی نائل آمد و ضمن تحصیل به تدریس و تعلیم نیز پرداخت.
ایشان در سال ۱۳۴۱ هـ.ق، یعنی در حدود ۱۶ سالگی به دروس حضرات آیات میر سید علی یثربی کاشانی (م ۱۳۸۰ هـ.ق)، مرحوم آقا سید محمدتقی خوانساری (م ۱۳۷۱ هـ.ق)، مرحوم حاج میرزا محمد همدانی (م ۱۳۶۵) و آیات عظام شیخ محمود اردکانی، و سید ابوالحسن رفیعی قزوینی و مرحوم سید محمد حجت کوه‌کمری (۱۳۷۲) و سرانجام درس آیت الله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری قدس سره راه یافته و تلمذ نموده است.
وی بیشترین بهره را از محضر مبارک زعیم عالیقدر و مؤسس حوزه علمیه قم (آیت الله حائری) برده، و در اثر احساس لیاقت و استعداد شاگرد، مورد عنایت و توجه خاص استاد عالیقدرش قرار گرفته است، و همین عنایت خاص استاد موجب گردیده که به افتخار دامادی وی نیز نائل آید، از این رو به «محقق داماد» معروف است.
پس از ارتحال استاد بزرگوار و مؤسس حوزه علمیه قم، معظم‌له تدریس در این حوزه را شروع و در مدت اندکی، محضر درس وی به صورت مجمع فضلا و دانشمندان و محل ملاقات اندیشمندان درآمد، و ایشان از این فرصت عالی‌ترین بهره‌ها را برده، و در تمام ایام به تدریس و تربیت پرداخته اند. روزهایی هم که حوزه تعطیل میشد، بیت شریف ایشان یک مدرس بزرگ، و یک جایگاه رفع اشکالات و بحث و گفتگوی فقهی و اصولی درمی‌‌آمد. از این رو درس ایشان، مجتهدپرور و مرکز تلاقی افکار و تضارب اندیشه‌ها بود. در اثر همین تمحض در علم بود که جمعی از زبدگان حوزه به محفل گرم و باصفای وی می‌‌شتافتند
سایر اساتید حوزه علمیه قم که مرحوم قبله ای از دانش آنان بهره برد
آیت الله شیخ صادق فراحی
آیت الله میرزا مجاهدی تبریزی
ایت اللله سید حسین قاضی (شرح التجرید فی الکلام)،
آقای میرزا اسحاق (شرح منظومه)،
حوزهٔ علمیهٔ نجف پس از دانشگاه الازهر و دانشگاه قرویین قدیمی ترین حوزه دینی جهان اسلام و نخستین حوزهٔ علمیهٔ ویژهٔ مذهب شیعیان است که در سدهٔ چهارم قمری در شهر نجف عراق، در کنار مقبرهٔ علی بن ابیطالب، توسط شیخ طوسی برپا شد. حوزهٔ علمیهٔ نجف بیش از نهصد سال سابقه دارد.
با مهاجرت اجباری شیخ طوسی از بغداد به نجف، در سال ۴۴۹ قمری، این حوزه شکل گرفت، و به‌ویژه پس از عصر صفویه تا قبل از روی کار آمدن نظام بعثی در عراق، این حوزه بزرگترین و مهم‌ترین حوزهٔ علمیهٔ جهان تشیع بود.
حوزه علمیه نجف مجموعه مراکز تحصیل و تدریس علوم دینی شیعه در شهر نجف است. فقیهان و عالمانی مانند شیخ طوسی، علامه حلی، شیخ انصاری و در دوران معاصر، سید ابوالقاسم خویی و سید علی حسینی سیستانی در این حوزه پرورش یافته‌اند.
سید ابوالقاسم موسوی خویی (۱۲۷۸-۱۳۷۱ش) از مراجع تقلید شیعه، رجالی و نویسنده مجموعه ۲۳ جلدی معجم رجال الحدیث و همچنین صاحب اثر تفسیری البیان فی تفسیر القرآن بود. میرزای نائینی و محقق اصفهانی دو تن از برجسته‌ترین استادان او در فقه و اصول فقه بوده‌اند. آغاز رسمی مرجعیت خویی پس از درگذشت سید حسین طباطبایی بروجردی دانسته شده و درگذشت سید محسن طباطبائی حکیم، آغاز مرجعیت وی مخصوصاً در عراق خوانده شده است. خویی، در طول هفتاد سال تدریس، یک دوره کامل درس خارج فقه و شش دوره درس خارج اصول فقه را تدریس کرده و یک دوره کوتاه هم به تدریس تفسیر قرآن پرداخت. عالمانی از جمله محمد اسحاق فیاض، سید محمدباقر صدر، میرزا جواد تبریزی، سید علی سیستانی، حسین وحید خراسانی، سید موسی شبیری زنجانی، سید موسی صدر و سید عبدالکریم موسوی اردبیلی از شاگردان خویی معرفی شده‌اند.
آیت‌الله خویی در فقه و اصول فقه، نظرات و آرای قابل توجهی داشته که گاه با نظرات مشهور فقیهان شیعه متفاوت است. برخی منابع، فتاوای متفاوت او را تا ۳۰۰ مورد دانسته‌اند. مخالفت با مکلف بودن کافران به انجام فروع دین، عدم پذیرش نسبی بودن آغاز ماه قمری و مخالفت با اعتبار شهرت فتوایی و اجماع، برخی از نظرات متفاوت او در فقه و اصول فقه است. خویی در دوران مرجعیت خود، اقداماتی در راستای تبلیغ دین، ترویج تشیع و یاری رساندن به نیازمندان کرده است؛ از جمله ساختن کتابخانه، مدرسه، مسجد، حسینیه و بیمارستان در کشورهای ایران، عراق، مالزی، انگلستان، امریکا، هندوستان و...
سید محسن حكيم (1268-1349ش)، فقیه، اصولی، از مراجع بزرگ شیعیان در قرن چهاردهم، از شاگردان آخوند خراسانى، آقا ضياء عراقى و ميرزاى نائينى بود و پس از وفات سيد ابوالحسن اصفهانى به عنوان يكى از مراجع تقليد اداره‌ى امور دينى و مذهبى شیعیان عراق را در دست گرفت. در مبارزات مردم عراق عليه اشغالگران انگليسى نقش مهمى بر عهده داشته است. از جمله آثار ایشان مستمسک العروة الوثقی است.
آیت‌الله سيد محسن حكيم در سن 7 سالگى خواندن قرآن را آموخت و در 9 سالگى به تحصيل علوم اسلامى پرداخت. استعداد سرشار و نبوغ و هوش فوق العادۀ او از آيندۀ درخشانش خبر مى‌داد.
او دروس مقدماتى را نزد برادر بزرگش «سيد محمد حكيم» فرا گرفت و سطوح عالى را در محضر جمعى از فضلاى نجف اشرف آموخت.
در سال 1326 هجرى قمرى، در بحبوحۀ جوانى به حوزۀ درس زعيم بزرگ اسلام، آیت‌الله آخوند خراسانى راه يافت و سه سال از محضر پر بركت آن بزرگوار استفاده نمود.
پس از رحلت آن مرجع عاليقدر، به درس مرحوم آیت‌الله آقا ضياءالدين عراقى، كه به پرورش شاگردان عاليقدر معروف است، قدم گذارد و دو دورۀ اصول را در محضر درس آن بزرگوار فرا گرفت. همزمان، از درس مرحوم آیت‌الله نائينى و بعضى ديگر از بزرگان نجف نيز بهره‌هاى فراوان برد.
او از سال 1338 هجرى قمرى، حوزۀ درس خارج فقه و اصول خود را تشكيل داد و جمعى از فضلاى جوان نجف از محضرش بهره‌مند شدند.
ايشان در رسيدن به مقامات معنوى و اخلاقى بيشتر مديون عالم پرهيزگار و ربانى، مرحوم «سيد محمد سعيد حبوبى» است.
در سال 1331ق، هنگامى كه آیت‌الله حكيم نخستين اثر علمى خود را به نام «ميراث الزوجة» به دست استاد خود مرحوم سيد محمد حبوبى داد، او گفت: «ما تا كنون قدر تو را نمى‌دانستيم؛ اكنون مى‌توانيم بگوييم كه تو را مى‌شناسیم».
مرحوم حكيم از علماى پر كار بود و به همين دليل تأليفات پر ارزش و متعددى از خود به يادگار گذاشته كه از ميان آنها كتب زير را مى‌توان نام برد:
مستمسك العروة الوثقى، اين كتاب شاهكار علمى آیت‌الله حكيم محسوب مى‌شود و شرحى بر كتاب عروة الوثقى مرحوم آیت‌الله سيد كاظم يزدى است.
اين كتاب اثرى است جامع، موجز، عميق، خالى از حشو و زوايد و در عين حال ساده و روان و در نوع خود كم نظير است.
حقائق الأصول، شرح سودمندى بر كفاية الأصول مرحوم آخوند خراسانى است.
دليل المناسك، شرح استدلالى مختصرى است بر كتاب مناسك حج استاد بزرگوارش مرحوم علامۀ نائينى
نهج الفقاهة، شرحى است بر كتاب مكاسب شيخ انصارى
رسالة في إرث الزوجة من الزوج، كه از نخستين اثرهاى علمى آن فقيد سعيد است
شرح كتاب النافع
تعليقه‌اى بر كتاب رياض (از بحث اجاره تا نكاح)
رسالۀ مختصرى در درايه و تأليفات و کتاب‌هاى ديگر.
آیت‌الله حكيم قلمى روان و خالى از ابهام داشت، و بسيار خوش قريحه و با ذوق و داراى حسن انتخاب بود و به همين دليل از تأليفات وى به خصوص «مستمسك العروة الوثقى» استقبال فوق العاده‌اى شد.
خلیل قبله ای در سال1336 به طور موقت و براي ديدار دوستان و خويشان به ايران مراجعت می نماید ، اما بدلیل به هم خوردن اوضاع سیاسی عراق امکان بازگشت به نجف میسر نمی شود، اين بود كه مجدداً جهت ادامه تحصیل به قم باز می گردد. پس از بازگشت جهت افزایش دانش خود در درس بزرگان حوزه علمیه قم حاضر شده و همزمان به تدریس نیز می پردازد.
سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی (۱۲۷۶-۱۳۶۹ش/ ۱۳۱۵-۱۴۱۱ق) از مراجع تقلید شیعه پس از آیت‌الله بروجردی است. او در ۲۷ سالگی به اجتهاد رسید. مرعشی، از شاگردان شیخ عبدالکریم حائری و آقا ضیاء عراقی بود و از محضر سیدعلی قاضی، سید احمد کربلایی و میرزا جواد ملکی تبریزی بهره برد.
مرعشی نجفی، کتابخانه‌ای را تأسیس کرد که امروزه از لحاظ تعداد و کیفیت نسخه‌های خطی کهن اسلامی، نخستین کتابخانه ایران و سومین کتابخانه جهان اسلام به شمار می‌رود. او هیچ‌گاه برای سفر حج، مستطیع نشد. مدرسه‌های مرعشیه، شهابیه، مهدیه و مؤمنیه را او تأسیس کرد.
مهم‌ترین تألیفاتش، تعلیقات احقاق الحق، مشجرات آل الرسول، طبقات النسابین و حاشیه بر عمدة الطالب هستند. او برای نوشتن برخی کتاب‌های خود به کشورهای مختلفی سفر کرد و با دانشمندان ادیان مختلف به گفتگو نشست. آیت‌الله مرعشی بنا به وصیت خودش، در کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، دفن شد. عمید زنجانی داماد آیت الله مرعشی نجفی بود.
عمال رضاشاه برای تعطیلی این درس فشار می‌آوردند که با مقاومت امام به‌نتیجه نرسیدند اما ناچار شدند برنامه درس اخلاق را از مدرسه فیضیه به مدرسه حاج ملا صادق در منطقه دوردست شهر منتقل کردند.
تدریس علوم منقول و خارج فقه و اصول را در سال ۱۳۲۵ش (۱۳۶۴ق) همزمان با ورود آیت الله بروجردی به قم آغاز کرد. البته پیش از شروع درس خارج، سالیان درازی به تدریس سطح اشتغال داشت و کتاب‌های فقه و اصول را برای گروهی از فضلا و محصلین شرح و بسط می‌داد. سبک تدریس و شیوه ویژه امام در بررسی مسائل علمی و باریک‌بینی‌هایی که در فقه و اصول به‌عمل می‌آورد، شاگردان را اهل دقت و تحقیق بار می‌آورد. با وجود اینکه برای استفاده از درس ایشان لازم بود پایه‌های علمی محصل تا حدودی بالا باشد اما بزرگترین کرسی تدریس، از آن ایشان بود.
حاشیه بر نصوص الحکم قیصری؛حاشیه بر مفاتیح الغیب؛اسرار الصلوة یا معراج السالکین؛ رسالة فی الطب و الاراده؛ حاشیه بر رساله شرح حدیث راس الجالوت قاضی سعید و شرح مستقلی بر همان حدیث؛ کشف اسرار؛ شرح حدیث جنود عقل و جهل؛آداب الصلوة؛ الرسائل: درباره قاعده لاضرر و لاضرار، استصحاب، تعادل و تراجیح و اجتهاد و تقلید و تقیه. در دو جلد؛ تحریر الوسیله. متن کامل دوره فقه؛ البیع: درس‌های فقهی در نجف؛ کتاب الطهاره: بحث‌های فقهی؛ تهذیب الاصول: تقریرات درس اصول فقه در قم به قلم استاد جعفر سبحانی در سه جلد به چاپ رسیده است؛ نیل الاوطار فی بیان قاعده لاضرر و لاضرار. تقریر درس خارج؛ رسالة فی الاجتهاد و التقلید. تقریر درس خارج؛ توضیح المسائل؛ زبدة الاحکام؛ حکومت اسلامی یا ولایت فقیه. مجموعه‌ای از سخنرانی‌ها و درس‌های امام خمینی درباره حکومت اسلامی؛ مبارزه با نفس یا جهاد اکبر: مجموعه‌ای از سخنرانی‌های امام در نجف اشرف درباره اخلاق؛ مکاسب محرمه. دو جلد؛ رساله‌ای مشتمل بر فوایدی در بعضی مسائل مشکله.
موارد فوق جزء تالیفات آن بزرگوار می باشد.
سیدمحمدحسین طباطبایی(۱۲۸۱-۱۳۶۰ش) مشهوربه علامه طباطبایی مفسر، فلیسوف، اصولی، فقیه، عارف و اسلام‌شناس. وی از عالمان تأثیرگذار شیعه در فضای فکری و مذهبی ایران در قرن ۱۴ش بود. او نویسنده تفسیر المیزان و کتاب‌های فلسفی بدایة الحکمة، نهایة الحکمة و اصول فلسفه و روش رئالیسم است.
علامه طباطبایی در حوزه علمیه قم به جای اشتغال به فقه و اصول، درس تفسیر قرآن و فلسفه برقرار کرد. این کار او موجب رونق دانش تفسیر در حوزه علمیه قم شد. روش تفسیری او تفسیر قرآن به قرآن بود. در دوران تعطیلی درس فلسفه، با برقراری جلسات هفتگی با شاگردان خاص خود تدریس مبانی فلسفی ملاصدرا و حکمت متعالیه را ادامه داد. بسیاری از مدرسان بعدی فلسفه در حوزه علمیه قم شاگردان او بودند.
شاگردان او همچون شهید مطهری، شهید بهشتی، مصباح یزدی و جوادی آملی را می‌توان جزو مؤثرترین و معروف‌ترین روحانیان شیعه در ایران در چهار دهه پایانی قرن ۱۴ش دانست. نشست‌های علمی او با هانری کربن فیلسوف و شیعه‌شناس فرانسوی زمینه‌ساز معرفی تشیع به اروپاییان شد.
درباره شخصیت او کتاب‌های متعددی منتشر شده و چندین همایش برای معرفی اندیشه‌های او برگزار شده است. یک مجموعه مستند تلویزیونی با نام حدیث سرو نیز با هدف شناسایی شخصیت او ساخته شده است. مرحوم قبله ای تفسیر قران و اسفار ملاصدرا را در مکتب این بزرگوار تلمذ نمود.
مرحوم قبله ای خویی در قم در درس مرحوم ایت الله العظمی محمد رضا گلپایگانی و آیت الله العظمی سید کاظم شریعتمداری نیز حضور یافته و از دانش آن بزرگوار نیز بهره برد.
ایت الله العظمی خمینی تدریس کتب فلسفی را در حالی که بیش از ۲۷ سال نداشت آغاز کرد لیکن در انتخاب شاگرد و کتابی که باید مورد بحث قرار گیرد دقت و احتیاط می‌کردند. ضمنا همزمان با تدریس فلسفه، برای افراد شایسته و مورد اعتماد به‌طور خصوصی عرفان را طرح می‌کردند.در کنار درس فلسفه به تدریس اخلاق همت گماشتند. در آغاز این جلسه خیلی محدود بود و از روی کتاب منازل السائرین مطالب را طرح می‌کردند. علاقمندان به درس ایشان آرام‌آرام رو به فزونی نهاد و به‌طوری که درس اخلاق به دو روز در هفته، یعنی پنجشنبه و جمعه‌ها رسید.
